Ηλιακό Xωριό: Το πολλά υποσχόμενο σχέδιο που… ναυάγησε [Ρεπορτάζ – Αφιέρωμα]

Αν κανείς κοιτάξει τον χάρτη των Βορείων προαστίων και ιδιαίτερα τον Δήμο Λυκόβρυσης – Πεύκης θα προσέξει μια περιοχή που σίγουρα θα του τραβήξει την προσοχή του, λόγω του ονόματος, αλλά και των μεγαλόπνοων σχεδίων που όμως αποδείχθηκαν… απάτη.

Ο λόγος για το Ηλιακό χωριό που όταν το 1981 σχεδιάστηκε προκάλεσε τον θαυμασμό όλων, μιας και υπόσχονταν 90% ενεργειακή αυτονομία όμως το… πείραμα απέτυχε οικτρά.

Ο σχεδιασμός ενός πρότυπου ενεργειακού οικισμού στην Ελλάδα ξεκίνησε πριν ακόμα αναλάβει ο Ανδρέας Παπανδρέου την εξουσία. Ρεπορτάζ εφημερίδων του 1981 ανέφεραν ότι το έργο, που βρισκόταν στα σκαριά, θεωρούταν μοναδικό στον κόσμο από πλευράς μεγέθους στον τομέα των ηλιακών εφαρμογών και η εξοικονόμηση ενέργειας θα έφτανε το 90% σε σύγκριση με τις υπάρχουσες συνθήκες.

Για τη μελέτη και κατασκευή συνεργάστηκαν ο ΟΕΚ (πρώην Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας), το υπουργείο Βιομηχανίας, Έρευνας και Τεχνολογίας και το αντίστοιχο υπουργείο της Γερμανίας, καθώς η γερμανική κυβέρνηση ενδιαφερόταν για το ερευνητικό κομμάτι του έργου. Τα θεμέλια του οικισμού μπήκαν το 1984 και μέσα σε μια πενταετία ήταν έτοιμος να στεγάσει 435 οικογένειες δικαιούχων του ΟΕΚ.

 

Ο σχεδιασμός της περιοχής

Το Ηλιακό Χωριό ήταν θεωρητικά η επιτομή του εκσυγχρονισμού, χτισμένο πάνω στις αρχές της οικολογίας και της βιωσιμότητας, έννοιες ριζοσπαστικές εκείνη την εποχή, που δεν ήταν ακόμη τόσο διαδεδομένες.

Ο σχεδιασμός και η ανέγερση του Ηλιακού Χωριού έγιναν με τη συνεργασία του ΥΒΕΤ (σημερινού Υπουργείου Ανάπτυξης), του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας (ΟΕΚ) και του Υπουργείου Έρευνας και Τεχνολογίας της Ομοσπονδιακής Γερμανίας. Το έργο κατασκευάστηκε το 1984 βάσει μελέτης του γραφείου μελετών Α.Ν. Τομπάζη.

Στο έργο υλοποιήθηκε η πειραματική εφαρμογή ενεργητικών και παθητικών ηλιακών συστημάτων προηγμένης τεχνολογίας για παροχή θέρμανσης και ζεστού νερού για οικιακή χρήση, με κύριο σκοπό την εξοικονόμηση ενέργειας και την προστασία του περιβάλλοντος. Εκτός από τη μεγάλη ποικιλία ηλιακών συστημάτων, ο οικισμός σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε με υψηλές προδιαγραφές εξοικονόμησης ενέργειας (μονώσεις πάχους 10 εκ. διπλά τζάμια, νυχτερινές μονώσεις, νότιες μεγάλες γυάλινες προσόψεις, κ.ά.).

Ο ενεργειακός σχεδιασμός των παθητικών συστημάτων (εξωτερικά κελύφη κτιρίων) και των ενεργητικών συστημάτων (συστήματα παραγωγής ζεστού νερού οικιακής χρήσης) του Ηλιακού Χωριού στηρίζεται στη μελέτη και αξιοποίηση των κλιματολογικών συνθηκών της περιοχής.

Οι βασικοί κανόνες που εφαρμόσθηκαν στον πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των κτιρίων του Ηλιακού Χωριού είναι:

• Κατάλληλη διάταξη των κτιριακών όγκων, που λειτουργούν σαν φράγμα προστασίας από τους χειμερινούς ανέμους και που να εξασφαλίζουν το μέγιστο χειμερινό ηλιασμό, αλλά και τον θερινό σκιασμό.
• Ελαχιστοποίηση των βορινών, ανατολικών και δυτικών ανοιγμάτων και χρήση νότιων ανοιγμάτων.
• Εκμετάλλευση της μάζας των υλικών του κελύφους των κτιρίων και ελαχιστοποίηση των θερμικών απωλειών με μονώσεις των τοίχων και των ορόφων και με διπλά υαλοστάσια.

Σε 34 σπίτια του Ηλιακού Χωριού εφαρμόστηκαν συνδυασμοί των επικρατέστερων παθητικών ηλιακών συστημάτων, που «αιχμαλωτίζουν» τον ήλιο χωρίς καμιά κατανάλωση συμβατικής ενέργειας.

Οι κύριοι συνδυασμοί παθητικών ηλιακών συστημάτων που εφαρμόστηκαν είναι:

1. Άμεσης απολαβής (πάγκος νερού).

2. Έμμεσης απολαβής (τοίχοι Τrombe, τοίχοι νερού).

3. Εκτεταμένης έμμεσης απολαβής (θερμοκήπιο, τοίχοι trombe ή αποθήκευση νερού).

4. Απομονωμένης απολαβής , (θερμοσιφωνικά πανέλλα αέρα)

5. Εκτεταμένης απομονωμένης απολαβής (θερμοκήπιο, συλλέκτες φυσικής κυκλοφορίας).

 

Γιατί δεν απέδωσαν τα ενεργητικά συστήματα

Στο Ηλιακό Χωριό έχουν εγκατασταθεί 6 βασικοί τύποι ενεργειακών συστημάτων. Η θέρμανση χώρων και η παροχή ζεστού νερού οικιακής χρήσης γίνεται από 17 συνολικά διαφορετικούς συνδυασμούς αντλιών θερμότητας και ηλιακών συλλεκτών. Η εξοικονόμηση ενέργειας υπολογίζεται μεταξύ 45-90% ανάλογα με το σύστημα.

Μετά το πέρας της κατασκευής και για ένα διάστημα λειτουργίας έγιναν συστηματικές μετρήσεις στα κτίρια, με στόχο την διαπίστωση της ενεργειακής απόδοσης των συστημάτων και εν γένει, των κτιρίων. Από τα αποτελέσματα των μετρήσεων προέκυψαν συμπεράσματα όχι μόνο για την απόδοση των συστημάτων, αλλά και για τη συμπεριφορά των χρηστών και την επίδρασή τους σ’ αυτά, καθώς η ενεργός συμμετοχή του ενήμερου χρήστη παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωστή λειτουργία των συστημάτων αλλά και στο σύνολο του οικισμού.

Η επιστημονική ομάδα του Εργαστηρίου Οικοδομικής του Α.Π.Θ., η οποία έκανε τις μετρήσεις και επί τόπου παρατηρήσεις, διαπίστωσε την εν γένει, κακή ενεργειακή συμπεριφορά χρηστών. Ακολουθούν ορισμένα μόνο χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της συμπεριφοράς:

• Μια ψυχρή θερινή ημέρα με πλήρη ηλιοφάνεια, οι μισές τέντες ηλιοπροστασίας των κτιρίων είναι κατεβασμένες, ενώ ρούχα απλωμένα ή κουρτίνες κλειστές καλύπτουν τις νότιες προσόψεις μην αφήνοντας τον ήλιο να μπει και να θερμάνει τα διαμερίσματα.
• Έπιπλα τοποθετημένα στους νότιους τοίχους “κλείνουν” και απομονώνουν τους τοίχους θερμικής αποθήκευσης που υπάρχουν σε ορισμένα κτίρια.
• Ορισμένα από τα τζάμια τις ψυχρές μέρες του χειμώνα μένουν ανοιχτά για αερισμό ολόκληρο το πρωινό, ενώ για το σκοπό αυτό θα αρκούσε μόνο μισή ώρα.

 

Το “θαύμα” που μετατράπηκε σε “φιάσκο”

Το Ηλιακό Χωριό δε δικαίωσε στην πραγματικότητα ποτέ τον τίτλο του. Μόλις λίγους μήνες μετά την εγκατάσταση των ενοίκων φάνηκε ότι τα ενεργειακά συστήματα ήταν προβληματικά. Τα περισσότερα διαμερίσματα αντιμετώπιζαν σοβαρό πρόβλημα με τη θέρμανση και το ζεστό νερό και το χειρότερο απ’ όλα ήταν ότι τα εφεδρικά συμβατικά σώματα δε λειτουργούσαν. Για την ακρίβεια δεν έχουν λειτουργήσει 30 χρόνια μετά, διότι, όπως καταγγέλλουν οι κάτοικοι, «δεν υπήρξαν ποτέ»! Οι ένοικοι δεν είχαν καν πρόσβαση στα μηχανοστάσια, ούτε γνώριζαν το οτιδήποτε για την κατάσταση των ενεργειακών εξοπλισμών τους.

Άλλωστε, όπως παραδεχόταν από το 1998 και ο ίδιος ο ΟΕΚ, σε εισήγηση προς το διοικητικό συμβούλιό του, τα ενεργειακά συστήματα του Ηλιακού Χωριού δεν έχουν καμία σχέση με εγκαταστάσεις άλλων εργατικών κατοικιών και, σε περίπτωση βλάβης, ακόμη και «οι τεχνικοί της ελεύθερης αγοράς αδυνατούν να δώσουν λύση».

Από τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του οικισμού, αρκετοί κάτοικοι κατέφυγαν αναπόφευκτα στη λύση της ξυλόσομπας, του αερόθερμου και του ηλεκτρικού καλοριφέρ. Πολλοί εγκατέστησαν δικούς τους ηλιακούς θερμοσίφωνες ανάμεσα στα δυσλειτουργικά ηλιακά πάνελ. Αντί για εξοικονόμηση ενέργειας, το project ταυτίστηκε με την αλόγιστη σπατάλη. Οι εγκαταστάσεις και η συντήρηση τους ήταν πολυδάπανα. Όταν τα προβλήματα συσσωρεύτηκαν, η διαχείρισή τους κατέστη εντελώς ασύμφορη.

Το 2011, το πειραματικό μηχανοστάσιο, που είχε κατασκευαστεί σε κεντρικό σημείο του χωριού, σταμάτησε να λειτουργεί πλήρως. Για μια δεκαετία, οι κάτοικοι με επανειλημμένες εκκλήσεις στους αρμόδιους φορείς πάσχιζαν να δοθεί μια λύση. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, αποτελούσε κοινή παραδοχή ότι μοναδική λύση για τον οικισμό είναι η ενεργειακή αυτονόμηση των κτιρίων, κάτι για το οποίο υπήρξε και νομοθετική πρωτοβουλία, το 1994, αλλά και σχετικές εισηγήσεις, τα επόμενα χρόνια, από τον ΟΕΚ και από την εταιρεία «Ηλιακό Χωριό Α.Ε.».

Χρειάστηκε να περάσουν άλλα εννέα χρόνια ταλαιπωρίας των κατοίκων για να εκπληρωθεί τελικά το πάγιο αίτημά τους. Το 2019 ξεκίνησαν τα έργα σύνδεσης του «Ηλιακού Χωριού» με δίκτυο φυσικού αερίου – ο τυπικός επίλογος ενός project που σχεδιάστηκε για να προσελκύσει τα διεθνή βλέμματα και εξελίχθηκε στο απόλυτο φιάσκο.