Άρθρο: H Τεχνητή Νοημοσύνη και το Νέο Κοινωνικό Συμβόλαιο

Η πιο φθηνή εργατοώρα στην ιστορία δεν ανήκει πλέον σε άνθρωπο. Ανήκει σε μηχανές, σε αλγορίθμους, σε συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που εργάζονται ακατάπαυστα, με ελάχιστο κόστος και συχνά με μεγαλύτερη
ακρίβεια και αποδοτικότητα από εμάς. Δεν πρόκειται για μια συνηθισμένη τεχνολογική εξέλιξη. Είναι μια οικονομική και κοινωνική μετάλλαξη, συγκρίσιμη μόνο με τις μεγάλες τομές της ιστορίας: τη βιομηχανική
επανάσταση, την εφεύρεση του ηλεκτρισμού, την άνοδο του διαδικτύου. Μόνο που τώρα η ταχύτητα της αλλαγής είναι εκρηκτική και οι συνέπειες κοινωνικές, πολιτικές και υπαρξιακές.
Στην πρώτη βιομηχανική επανάσταση, οι ατμομηχανές αντικατέστησαν τα ανθρώπινα χέρια στα εργοστάσια και στα χωράφια. Στη δεύτερη, ο ηλεκτρισμός και οι γραμμές παραγωγής άλλαξαν για πάντα τη βιομηχανία. Στην
τρίτη, οι υπολογιστές και η αυτοματοποίηση αναδιαμόρφωσαν την εργασία. Κάθε φορά, οι κοινωνίες χρειάστηκαν δεκαετίες για να προσαρμοστούν. Κάθε φορά προέκυψαν συγκρούσεις, ανεργία, κοινωνικές εντάσεις αλλά και νέες ευκαιρίες. Το σημερινό κύμα, όμως, είναι διαφορετικό. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν αντικαθιστά μόνο το χέρι, ούτε μόνο το μάτι. Αντικαθιστά και τον νου. Και αυτό σημαίνει πως το ίδιο το θεμέλιο της μισθωτής εργασίας
κλονίζεται.

Ένας μέσος μισθωτός στην Ελλάδα κοστίζει στον εργοδότη του από 1.300 έως 2.500 ευρώ τον μήνα, αν συνυπολογίσουμε μισθούς, ασφαλιστικές εισφορές, άδειες, χώρο εργασίας και εξοπλισμό. Αντίθετα, ένα σύστημα
τεχνητής νοημοσύνης εκτελεί τα ίδια καθήκοντα με κλάσμα αυτού του ποσού. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα τα αποτελέσματα είναι ποιοτικά καλύτερα. Η «ψηφιακή εργατοώρα» μπορεί να κοστίζει λιγότερο από πενήντα λεπτά – όσο ένα μπουκαλάκι νερό.

Σήμερα, η αλλαγή εμφανίζεται κυρίως σε τομείς του λογισμικού: στη διαφήμιση, στην επικοινωνία, στη δημιουργία περιεχομένου, στην ανάλυση δεδομένων. Αύριο όμως θα την δούμε και στον φυσικό χώρο. Ρομποτικές μηχανές με «εγκέφαλο» ΑΙ θα εκτελούν χειρωνακτικές εργασίες με χαμηλότερο κόστος από έναν άνθρωπο. Αυτό που έρχεται δεν είναι απλή τεχνολογική βελτίωση· είναι πλήρης ανατροπή των κανόνων με τους οποίους οικοδομήθηκε η κοινωνία μας τον τελευταίο αιώνα.
Το ερώτημα δεν είναι αν θα συμβεί αυτή η μετάβαση. Συμβαίνει ήδη. Το ερώτημα είναι πώς θα διαχειριστούμε τις συνέπειες. Και εδώ αναδύονται τρία μεγάλα και αμείλικτα ζητήματα: Τι θα γίνει με την ανεργία όταν οι μηχανές εκτοπίσουν μαζικά ανθρώπους από την εργασία; Ποιος θα πληρώνει τις συντάξεις όταν το ασφαλιστικό μας σύστημα στηρίζεται στις εισφορές που θα λείψουν; Και πώς θα εξασφαλίσει ο άνθρωπος εισόδημα, αξιοπρέπεια και ρόλο σε έναν κόσμο όπου η εργασία –όπως τη γνωρίσαμε– συρρικνώνεται ή εξαφανίζεται;

Η εικόνα γίνεται πιο δραματική αν δούμε τα στοιχεία. Στην Ελλάδα η ανεργία μετράται σήμερα γύρω στο 11% του εργατικού δυναμικού· στους νέους κάτω των 25 ετών αγγίζει ακόμη το 25%. Το ασφαλιστικό σύστημα ήδη δαπανά πάνω από το 15% του ΑΕΠ για συντάξεις – ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη – ενώ ο δείκτης γήρανσης του πληθυσμού αναμένεται να διπλασιαστεί ως το 2050. Ο ενεργός πληθυσμός της χώρας μειώνεται, ενώ το ποσοστό των συνταξιούχων αυξάνεται. Σε μια τέτοια συγκυρία, η απώλεια θέσεων εργασίας λόγω αυτοματοποίησης δεν είναι μια θεωρητική ανησυχία· είναι υπαρξιακή απειλή για τη βιωσιμότητα του κοινωνικού
κράτους.

Στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο, η συζήτηση έχει ήδη ανοίξει. Σκανδιναβικές χώρες πειραματίζονται με βασικό εγγυημένο εισόδημα. Οικονομολόγοι διεθνώς προτείνουν φόρο στην παραγωγικότητα της τεχνητής νοημοσύνης,
ώστε τα κέρδη που παράγονται από την αντικατάσταση ανθρώπων με μηχανές να αποδίδουν κοινωνικό μέρισμα. Σε πολλές χώρες εξετάζεται η δημιουργία εθνικών ταμείων τεχνολογίας, που θα συγκεντρώνουν τα κέρδη της
αυτοματοποίησης και θα τα διανέμουν στους πολίτες, με πρότυπο το νορβηγικό ταμείο πετρελαίου. Παράλληλα, πανεπιστήμια και διεθνείς οργανισμοί επεξεργάζονται προγράμματα μεγάλης κλίμακας μετεκπαίδευσης, ώστε
εκατομμύρια εργαζόμενοι να αποκτήσουν νέες δεξιότητες σε τεχνολογία, πράσινη οικονομία, φροντίδα και δημιουργικούς τομείς.

Στην Ελλάδα, αντίθετα, επικρατεί σιωπή. Τα συνδικάτα και τα πολιτικά κόμματα μοιάζουν εγκλωβισμένα σε λογικές και αιτήματα μιας άλλης εποχής. Την ώρα που οι κοινωνίες γύρω μας αναζητούν νέα κοινωνικά συμβόλαια,
εμείς παραμένουμε δέσμιοι της ρητορικής του χθες. Κι όμως, η χώρα μας είναι πιο ευάλωτη από άλλες.

Το δημογραφικό επιβαρύνει το ασφαλιστικό σύστημα, ενώ η ελληνική οικονομία στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στον τουρισμό και στις υπηρεσίες χαμηλής προστιθέμενης αξίας – κλάδους που μπορεί να πληγούν πρώτοι από την
αυτοματοποίηση. Αν δεν προετοιμαστούμε, η μετάβαση θα είναι οδυνηρή.
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι εχθρός. Είναι εργαλείο. Όμως κάθε εργαλείο μπορεί να γίνει όπλο αν δεν υπάρχει σχέδιο. Αν δεν υπάρξει πολιτική στρατηγική, η ΑΙ θα μετατραπεί σε επιταχυντή ανισοτήτων, σε μηχανισμό
συγκέντρωσης πλούτου σε λίγα χέρια, σε παράγοντα κοινωνικής αποσταθεροποίησης. Η Ελλάδα δεν έχει την πολυτέλεια να αγνοήσει αυτή την πραγματικότητα.

Η απάντηση μπορεί να είναι μόνο ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Χρειάζεται να θεσπιστεί φορολόγηση της ψηφιακής εργασίας, ώστε τα κέρδη που παράγονται από την αυτοματοποίηση να αποδίδουν κοινωνικό μέρισμα και
να στηρίζουν το ασφαλιστικό σύστημα. Χρειάζεται να επενδύσουμε σε πραγματικά προγράμματα μετεκπαίδευσης και να δημιουργήσουμε νέες δεξιότητες για εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόμενους, ώστε να μη βρεθούν στο
περιθώριο. Χρειάζεται να εξετάσουμε σοβαρά τη δυνατότητα βασικού εγγυημένου εισοδήματος, τουλάχιστον σε πιλοτική μορφή, ώστε να διασφαλίσουμε ένα δίκτυ προστασίας σε περίοδο μετάβασης. Χρειάζεται, τέλος, η
δημιουργία ενός Εθνικού Ταμείου Τεχνολογίας που θα συγκεντρώνει μέρος των κερδών της νέας οικονομίας και θα τα κατανέμει στους πολίτες, ώστε η πρόοδος να μην είναι ιδιωτικό προνόμιο λίγων αλλά συλλογικό όφελος για όλους.

Όπως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οικοδομήθηκε το κράτος πρόνοιας για να διασφαλίσει κοινωνική ειρήνη, έτσι και τώρα απαιτείται μια νέα συμφωνία για το πώς μοιράζεται ο πλούτος που παράγει η τεχνολογία. Ένα
συμβόλαιο που θα διασφαλίζει ότι η πρόοδος δεν θα μεταφράζεται σε κοινωνική ερημοποίηση αλλά σε συλλογική ευημερία.
Η ευθύνη ανήκει σε όλους: στα κόμματα που οφείλουν να παρουσιάσουν όραμα για το πώς θα είναι η χώρα σε δέκα χρόνια· στα συνδικάτα που πρέπει να μεταβούν από το παρελθόν στο μέλλον· στους πολίτες που πρέπει να
απαιτήσουν λύσεις. Η σιωπή δεν είναι επιλογή. Η αναβολή δεν είναι λύση. Αν δεν σχεδιάσουμε σήμερα, αύριο θα είναι πολύ αργά.

Η ψηφιακή εργατοώρα είναι ήδη εδώ. Το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι αν θα τη χρησιμοποιήσουμε. Το κρίσιμο ερώτημα είναι αν θα τη θέσουμε στην υπηρεσία της κοινωνίας ή αν θα αφήσουμε να μας καταπιεί.

Βασιλική Μελέτη
Πρωτοδικείο Αθήνας
Διδάκτωρ Κοινωνικής Πολιτικής – Συγγραφέας